مقدمه جلد اول
بسم الله الرحمن الرحیم ، بسم الله النور ، بسم الله نور النور ، بسم الله نور علی نور ، بسم الله الذی هو مدبر الامور ، باسم الله خالق النور من النور و الحمدلله الذی خلق النور و انزل النور علی الطور فی کتاب مسطور بقدر مقدور علی نبی محبور ، الحمدلله الذی بالعز مذکور و بالفخر مشهور و علی السراء و الضراء مشکور و صلی الله علی سیدنا خیر خلقه محمد و آله الطاهرین المیامین المبارکین الاطهار و سلم تسلیما دائما کثیرا .
مقدمه مترجم
اما بعد ، نام ملاصدرا ، همواره با فلسفه و عرفان عجین شده ، تا جایی که دامنه علم و فهم او از معارف الهی و وحیانی کمتر مورد توجه قرار گرفته است ، کمتر کسانی به شرح و تفسیر احادیث ایشان توجه و بهره مند می گردند . تفسیر قرآن کریم او نیز همین سرنوشت را دارد، کتاب حاضر که تفسیر تعدادی از سوره های قرآن کریم است را می توان جامع فهم ایشان از علوم الهی و بشری دانست که یکی از آخرین نوشتارهای دوران حیات اوست. این کتاب دریچه ای برای شناخت بیشتر طالبان علم از اندیشه های کلامی ملاصدرا و تبیین و نقد آراء عرفاء با نگاهی نقادانه به آراء و نظریات کلامی معتزلی و اشاعره توسط ایشان می باشد که خود می تواند شاهدی بر آراء عمیق و احاطه او بر افکار و اندیشه های علماء سلف و احادیث اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام باشد . این ترجمه با توجه و بررسی آراء این فرزانه ایران زمین از دیگر کتابهای ایشان انجام شده و سعی نموده ایم تا با مراجعه به دیگر نوشتارها و با یاری گرفتن از مطالب مطروحه آنها در فهم صحیح تفسیر ایشان بهره مند گردیم ، یکی از ویژگی های تفسیر قرآن کریم ملاصدرا اینست که ایشان سعی نموده تا در تفسیر بعضی از آیات ،ابتداء آراء و نظریاتی را که متکلمین و مفسرین معتزلی و اشعری در ذیل آیه ای بیان نموده اند را مختصرا مطرح و توضیح نماید سپس به نقد و تشریح و بیان آراء مورد نظر خود بپردازد، او در این کتاب به نظریات آنان توجه نموده و سعی در بیان آنها با اختصاری دارد که مخل فهم آن مطالب نیز نباشد، بیانی که جهت مطالعه همه محققین و کسانی که خواهان توجه به آراء کلامی و تفسیری فریقین هستند قابل استفاده و استناد می باشد ، توجه و اهتمام ایشان به نظریات محی الدین ابن عربی و دیگر عارفان بزرگ و توضیح و گاها نقد آن از دیگر ویژگی های این تفسیر است ، نقدی که در عین ارج نهادن به تلاش علمی آنان زوایای پنهان و گاها متفاوت آرائشان را با آراء کلامی و معارف اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام نمایان می سازد. از دیگر ویژگی این تفسیر ، پرداختن به اصل و فهم آیات بوده بدون اینکه بی توجه به نظریات دیگر مفسرین باشد، در عین حالی که جهت جلوگیری از اطاله کلام و نوشتار به اسامی اشخاص و افراد نیز اشاره ننموده و رای را بیان می نماید و گواه این مطلب است که ایشان طبق حدیث نبوی به سخن و کلام و نظر علماء فرق و رشته های مختلف علوم توجه نموده و گویندگان را مورد اشاره قرار نمی دهد ،در نتیجه این روش می تواند قائلین به یک نظر را در گذر زمان شامل شده و منحصر به فرد و یا دورانی نمی نماید. احاطه ایشان به مباحثات عرفانی ، کلامی ، روایی و فلسفی ، این اثر را از دیگر تفاسیر گذشتگان متمایز ساخته و بسیار ارزشمندتر نموده است . برای فهم آن دسته از روایاتی که برای قرآن ظاهر و باطنی و برای باطن نیز باطنی تا هفت مرحله قائل شده اند می توان به مفاهیمی که در این تفسیر بیان شده استدلال نمود و در اینجا به باطن و فهمی بیش از معانی لغوی و یا معانی علوم پرداخته شده که با مقایسه بعضی از کتب تفسیری بیشتر می توان به درکی منطقی از این روایات رسید . هر چند این ترجمه به بلندای اندیشه های ملاصدرا نمی رسد، اما امید است تا محققین و جویندگان معارف الهی را بیشتر و شایسته تر با افکار ستاره درخشان آسمان محبین اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام آشنا و خود مقدمه ای برای تبیین و ترویج نظریات و برداشت های این عالم ربانی از معارف اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام خصوصا برای جوانان جویای علوم الهی باشد . از آنجائی که نسخ خطی و چاپی این تفسیر در گذر زمان قرار گرفته و عبارات و حروف آن دستخوش اشتباهات نسخه نویسان شده است ، ناچارا در عباراتی که ایشان از مفسرین و علماء دیگر نقل نمود اند به آراء آن علماء مراجعه و در این ترجمه از آن نوشتارها و کتب بهره مند شده ایم، در نتیجه ممکن است تا عزیزانی که مقایسه ای بین متن عربی و ترجمه تفسیر می نمایند گاها ترجمه و متن عربی در دسترس را هم تراز ندانند لذا ضروری است تا به عبارات کامل دیگر کتب ایشان و دیگر علماء مراجعه نموده و ترجمه را در آن تراز مقایسه نمایند، این مهم هرچند اندک اتفاق افتاده است اما تذکر آن ضروری بنظر می رسد. زیبائی علم و دانائی انسانی و وحیانی ، سیر تکاملی آن در گذر زمان و حیات بشری است وهمواره آراء و نظریات علماء گذشته مورد توجه علماء پس از آنان قرار گرفته و افکار و نظریات سیری تکاملی بر خود گرفته اند ، آراء و نظریات ملاصدرا نیز از این سیر جدا نبوده و ممکن است مورد نقد و کنکاش علماء و صاحب نظران قرار گیرد، تعبد نسبت به آراء غیر وحیانی مورد نکوهش است هرچند نقد غیرعالمانه و بدون تحقیق و بررسی نیز بیش از پیش و در نزد هر صاحب عقلی نکوهش می گردد، توجه به آراء تفسیری ملاصدرا مبین و پاسخگوی بسیاری از سوالات و اشکالات و ایرات حوزه علوم دینی بخصوص برای نسل روشنفکر و جستجوگر حقایق این دوران خواهد بود.
ملا صدرا جایگاه و مقاصد قرآن را چنین بیان می‌نماید: لَو اَنزَلنَا هَذا القُرآنَ عَلَی جَبَلٍ لَرَاَیتَهُ خَاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِن خَشیَهِ اللهِ وَ تِلکَ الاَمثالَ نَضرِبُها لِلنّاسِ لَعَلّهُم یَتَفَکَّرُون (۵۹ / ۲۱): اگر این قرآن را بر کوهی نازل می‌کردیم، می‌دیدی که در برابر آن خاشع می‌شود و از خوف خدا می‌شکافد. اینها مثالهایی است که برای مردم می‌زنیم شاید در آن بیاندیشید. قرآن، همان طناب الهی محکمی است که به این عالم اسفل گرفتار به زنجیر تعلق، مانند دوست داشتن زن و فرزند و وطن و مال و شهوت شکم و حرص و درازی آرزو، با عظمت جایگاهش، پوشش حروف و صدا را در بر کرده و از لطف و رحمت و شفقت الهی، لباس الفاظ و عبارت را پوشیده تا برای فهم خلق و به ذوقشان نزدیک باشد. راز قرآن و مقصد نهایی آن دعوت بندگان به سوی الله است. و هدف مطلوب در آن، چگونگی ارتقای بنده از نقص به نهایت کمال و عرفان است که در ۶ مقصد خلاصه می‌شود. ۳ مقصد آن اصل و ۳ مقصد دیگر فرع و متمم هر اصل است. مقصد اول: بیان معرفت الهی است که شامل معرفت ذات و صفات و افعال می‌شود.
مقصد دوم: بیان حقیقت سفر انسان الی الله و چگونه پیمودن راه به دار آخرت است که در بین موجودات، فقط انسان دارای خصوصیت تغییر در حال و مرتبه است. مقصد سوم: بیان حال انسانی در وقت رسیدن به مقصود که لقای الهی و بهشت و یا حجاب و جهنم است. و ۳ مقصد متمم و تکمیل کنندهی این اصول و مقاصد سه‌گانه نیز اینچنین می‌باشد. مقصد چهارم: در بیان احوال سالکین سبیلالله و واصلین بالله مانند انبیاء و یا احوال گمراهان و منکران است. مقصد پنجم: در بیان دلیل رد اعتقادات و رفتارهای کفار است. مقصد ششم: شناساندن آبادانیِ منازل طی شده و آمادگی برای بازگشت و معاد با همراه داشتن توشهی راه است، دنیا یکی از این منازل است و بدن چارپای این راه است که نیازهایی دارد و باید در تدبیر این منزل و ستور مراقبت نمود. به همین سبب قرآن شامل شرح قوانین شریعت برای این منزل است که علم حلال و حرام و حدود احکام الهی است و این علمی است که فقهاء متولی آنند و همه به آن احتیاج دارند تا با آن، به صلاح دنیا و در نتیجه، صلاح آخرت نایل آیند و به همین دلیل حاملان این علم بر دیگران مقدمند و کتابهای بسیاری در آن برشتهی تحریر در آمده و با آنکه خطا در آن بعید نیست اما در حق آنان گفته شده: انّ لَهُ اَجراً وَاحِداً إن أخطأ و لصائِبِه أجران: اگر فقها در فتوا خطا نموده باشند، یک اجر و اگر فتوای آنان با حکم واقعی الهی یکی باشد، دو اجر خواهند داشت، [۱] یک ثواب و اجر بسبب طاعت و بندگی و نیت خیر آنها و تلاش برای رسیدن به حکم الهی و اجتهادی است که مأمور به آن هستند [۲].
شرح حال مختصر صدر المتألهین رحمه الله
محمد مشهور به صدرالدین فرزند ابراهیم قوامی در سال ۹۷۹ هجری قمری در شهر شیراز بدنیا آمد و دوران جوانی را در آن شهر گذراند. جهت کسب علم بیشتر به اصفهان دارالحکومه جدید صفویان مهاجرت و در محضر اساتیدی چون شیخ بهایی و سید میرداماد حاضر گردید،گروهی از تذکره نویسان شاگردی میر فندرسکی را نیز برای او قائلند، سپس به روستای کهک قم عزیمت و در حدود پانزده سال عمر خود را به عبادت و ریاضت و تحقیق و تألیف و تدریس سپری نمود، بیشترین کتابهای او در این دوران نوشته شده است. محققین برای او حدود ۵۰ عنوان کتاب ذکر نموده اند . در اواخر عمر، بنا به دعوت حاکم شیراز، الله وردی خان که مدرسه‌ای (مدرسه خان ) را بنا نموده بود، به شیراز بازگشت تا سرپرستی و تدریس در آن مدرسه را بعهده گیرد. وی هفت بار به حج مشرف شد. در سال ۱۰۵۰ هجری قمری و در سن ۷۰ سالگی در سفر به مکه مکرمه جهت انجام حج، در شهر بصره عراق درگذشت و در آنجا نیز مدفون گردید. (بنا به قول مشهور و نیز نقل شده که خاندان او جسدش را به نجف منتقل و در دیوان سمت راست و در پای پنجره بقعه منوره مدفون نمودند) او دارای پنج فرزند بوده است ، دو پسر که یکی به نام میرزا ابراهیم و کنیه او ابوعلی،وی متولد ۱۰۲۱ هجری قمری وعالمی کلامی و دارای تفسیری به نام عروه الوثقی است و دیگری محمد رضا(احمد) بوده که شرحی بر حدیث الفاطمه بضعه منی از او نقل گردیده ، سه (چهار نیز نقل شده) دختر داشته است که به ازدواج شاگردان معروف ایشان به نام‌های عبدالرزاق لاهیجی و ملا فیض کاشانی و قوام الدین نیریزی و عبدالمحسن کاشانی در آمدند. شاگرد شاخص دیگر او ملا حسین تنکابنی است [۳]. ملا صدرا موفق به تفسیر همهی سوره‌ها و آیات قرآن نگردید. سوره‌هایی که ایشان به تفسیر آنها پرداخته، و امروزه در کتاب تفسیر قران الکریم ایشان در دسترس عموم محققین و طالبان آن قرار گرفته، محدود بوده و ۱۰ سوره و دو آیه ،آیه الکرسی و آیه النور (آیه ۳۵ سوره نور) می‌باشد که اسامی آنها بشرح ذیل است: سوره الحدید، سوره الاعلی، سوره السجده، سوره الطارق، سوره یس، سوره الزلزال، سوره الواقعه، سوره الجمعه، سوره الفاتحه و آیات اول تا ۶۵ سوره البقره . ایشان در ذیل مطالب تفسیری سوره ها به تفسیر مختصری از سوره الناس نیز پرداخته است و در کتاب مجموع رسائل ایشان تفسیر سوره توحید نیز به چشم می آید. امید است خداوند توفیق ترجمه کامل مطالب تفسیری ایشان را عنایت فرماید. اللهم وفقنا لما تحب و ترضی و ما التوفیق الا بالله المتعال .
[۱] – مفاتیح الغیب/ المفتاح الثانی / الفاتحه الاولی / خلاصه از ص۸۵ تا ۹۶
[۲] – فرق بین اجر و ثواب : اجر قبل از انجام فعل در نظر گرفته شده و ثواب پس از انجام فعل داده می شود ، مشهور اینست که ثواب در جزاء بر حسنات داده می شود و اجر بر این معنا و بر معنای اجرت و نوعی معنای معاوضه انتفاع می دهد ، ثواب اگر چه در لغت به معنای جزائی است که به عامل به علم خود باز می گردد و در خیر و شر بکار می رود الا اینکه در عرف به نعمتی که بسبب اعمال صالح عقاید حق و اعمال بدنی و مالی و صبر در محل خود بکار برده می شود بطوری که در صورت مطلق بودن این معنا ازآن متبادر می شود. و اجر فقط در طاعت با اعمال بدنی بکار برده می شود / فروق اللغات ۵۶ / ۵۷
[۳] – برای مطالعهی بیشتر و شناخت کاملتر شرح حال ملاصدرا می‌توان به مقالات و کتب متعددی که توسط بنیاد حکمت اسلامی صدرایی به رشته تحریر در آمده مراجعه نمود. و نیز به کتاب: زندگی، شخصیت و مکتب صدرالمتألهین نوشتهی استاد سید محمد خامنه‌ای ، مقدمه مجموعه رسائل ملاصدرا به نویسندگی مرحوم هانری کربن ، کتاب الذریعه مرحوم طهرانی ، شرح حال و آرای فلسفی ملاصدرا مرحوم استاد آشتیانی، زندگی نامه او توسط خاندانش (اولاد دختری) در مقدمه کتاب مثنوی ملاصدرا و دیوان شعر او نوشته مصطفی فیضی از نوادگان ملافیض کاشانی
