الحمد لله الذی تجلى للقلوب بالعظمه، واحتجب عن الأبصار بالعزه، واقتدر على الأشیاء بالقدره، فلا الأبصار تثبت لرؤیته، ولا الأوهام تبلغ کنه عظمته، تجبر بالعظمه والکبریاء، وتعطف بالعز والبر والجلال، وتقدس بالحسن والجمال، وتمجد بالفخر والبهاء، وتهلل بالمجد والآلاء، واستخلص بالنور والضیاء ، اللهم صل على محمد عبدک ورسولک، ومفتاح باب جنتک، والناهض بأعباء مواثیق عهدک إلى عبادک، وذریعه المؤمنین إلى رضوانک، اللهم یا من خص محمدا وآله بالکرامه، وحباهم بالرساله وخصصهم بالوسیله وجعلهم ورثه الأنبیاء، وختم بهم الأوصیاء والأئمه، وعلمهم علم ما کان وما بقی ” وجعل أفئده من الناس تهوی إلیهم “. فصل على محمد وآله الطاهرین، وافعل بنا ما أنت أهله فی الدین والدنیا والآخره، إنک على کل شئ قدیر، اللهم وأصحاب محمد خاصه الذین أحسنوا الصحابه، والذین أبلوا البلاء الحسن فی نصره، وکانفوه وأسرعوا إلى وفادته، وسابقوا إلى دعوته، واستجابوا له حیث أسمعهم حجه رسالاته، وفارقوا الأزواج والأولاد فی إظهار کلمته، وقاتلوا الآباء والأبناء فی تثبیت نبوته، وانتصروا به، اللهم وأوصل إلى التابعین لهم بإحسان، اللهم وصل على التابعین من یومنا هذا إلى یوم الدین، وعلى أزواجهم، وعلى ذریاتهم، وعلى من أطاعک منهم، صلاه تعصمهم بها من معصیتک، وتفسح لهم فی ریاض جنتک، وتمنعهم بها من کید الشیطان، وتعینهم بها على ما استعانوک علیه من بر، وتقیهم طوارق اللیل والنهار إلا طارقا یطرق بخیر، وتبعثهم بها على اعتقاد حسن الرجاء لک، والطمع فیما عندک، وترک التهمه فیما تحویه أیدی العباد، لتردهم إلى الرغبه إلیک والرهبه منک، وتزهدهم فی سعه العاجل وتحبب إلیهم العمل للآجل، والاستعداد لما بعد الموت وتهون علیهم کل کرب یحل بهم یوم خروج الأنفس من أبدانها وتعافیهم مما تقع به الفتنه من محذوراتها، وکبه النار وطول الخلود فیها، وتصیرهم إلى أمن من مقیل المتقین.

اما بعد: قال الله تعالی مخاطبا لاُمه محمد (ص( : وعد الله الذین آمنوا منکم وعملوا الصالحات لیستخلفنهم فی الأرض کما استخلف الذین من قبلهم ولیمکنن لهم دینهم الذی ارتضى لهم ولیبدلنهم من بعد خوفهم أمنا یعبدوننی لا یشرکون بی شیئا ومن کفر بعد ذلک فأولئک هم الفاسقون [۱].وعد الله تعالی خلافه الارض لاُمه محمد a[2] ” ولقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر أن الأرض یرثها عبادی الصالحون “. کما اظهر فی الروایات النبویه و قال رسول الله صلى الله علیه وسلم: إن الله زوى لی الأرض، فرأیت مشارقها ومغاربها، وإن ملک أمتی سیبلغ ما زوی لی منها، وأعطیت الکنزین الأحمر والأبیض، وإنی سألت ربى لامتی أن لا یهلکها بسنه بعامه، ولا یسلط علیهم عدوا من سوى أنفسهم فیستبیح بیضتهم، وإن ربی قال لی: یا محمد، إنی إذا قضیت قضاء فإنه لا یرد، ولا أهلکهم بسنهبعامه، ولا أسلط علیهم عدوا من سوى أنفسهم فیستبیح بیضتهم، ولو اجتمع علیهم من بین أقطارها، أو قال بأقطارها، حتى یکون بعضهم یهلک بعضا، وحتى یکون بعضهم یسبی بعضا، وإنما أخاف على أمتی الأئمه المضلین، وإذا وضع السیف فی أمتی لم یرفع عنها إلى یوم القیامه، ولا تقوم الساعه حتى تلحق قبائل من أمتی بالمشرکین، وحتى تعبد قبائل من أمتی الأوثان، وإنه سیکون فی أمتی کذابون، ثلاثون کلهم یزعم أنه نبی، وأنا خاتم النبیین لا نبی بعدی، ولا تزال طائفه من أمتی على الحق ، و لا یضرهم من خالفهم حتى یأتی أمر الله.[۳]و یتبین قطعافی الآیات و الرویات أشکال و أوصاف لتحقق هذا الوعد الالهی، و لهذا و لرفع المسائل التی ستکون فی مستقبل الاُمه النبویه و لاِکمال الدین الآخر،بیّن الله فی آیاته و کذلک رسوله فی کلامه شرائط الحاکم و الحکومه المطلوبه الدینیه. قال الله تعالی : وإذا جاءهم أمر من الأمن أو الخوف أذاعوا به ولو ردوه إلى الرسول وإلى أولی الأمر منهم لعلمه الذین یستنبطونه منهم ولولا فضل الله علیکم ورحمته لاتبعتم الشیطان إلا قلیلا [۴].

وقوله ( وأولی الأمر منکم ) :فقد ورد للمفسرین فیه قولان : أحدهما: إنهم الأمراء،کما ورد عن أبی هریره، وابن عباس، فی إحدى الروایتین، ومیمون بن مهران، والسدی، واختاره الجبائی، والبلخی، والطبری . والقول الآخر: إنهم العلماء . کما روی عن جابر بن عبد الله، وابن عباس فی الروایه الأخرى، وکذلمک عن مجاهد، والحسن، وعطا، وجماعه. وقال البعض الآخر:لأنهم الذین یرجع إلیهم فی الاحکام، ویجب الرجوع إلیهم عند التنازع دون الولاه. وأما أصحابنا فإنهم رووا عن الباقر، والصادق علیهم السلام : أن أولی الامر هم الأئمه من آل محمد، أوجب الله طاعتهم بالاطلاق، کما أوجب طاعته، وطاعه رسوله، ولا یجوز أن یوجب الله طاعه أحد على الاطلاق إلا من ثبتت عصمته، وعلم أن باطنه کظاهره، وأمن منه الغلط، والامر بالقبیح، ولیس ذلک بحاصل فی الأمراء [۵].

اُخبرنا عبد الوارث قال حدثنا قاسم قال حدثنا ابن وضاح قال حدثنا محمد بن قدامه قال حدثنا جریر بن عبد الحمید عن إسماعیل بن أبی خالد عن مصعب بن سعد قال قال علی علیه السلام حق على الامام ان یحکم بما انزل الله ویؤدی الأمانه ، فإذا فعل ذلک فحق على الناس ان یسمعوا له ویطیعوا ویجیبوا إذا دعوا.[۶]

نقول: إن الأحکام الإلهیه – سواء الأحکام المربوطه بالمضرائب ، أو السیاسیات، أو الحقوق – لم تنسخ، بل تبقى إلى یوم القیامه، ونفس بقاء تلک الأحکام یقضی بضروره حکومه وولایه تضمن حفظ سیاده القانون الإلهی، وتتکفل بإجرائه، ولا یمکن إجراء أحکام الله إلا بها ; لئلا یلزم الهرج والمرج والفوضی. مع أن حفظ النظام من الواجبات الأکیده، واختلال أمور المسلمین من الأمور المبغوضه، ولا یقام بذا، ولا یسد هذا إلا بولایه وحکومه. مضافا إلى أن حفظ ثغور المسلمین من التهاجم، وبلادهم من غلبه المعتدین، واجب عقلا وشرعا، ولا یمکن ذلک إلا بتشکیل الحکومه، وکل ذلک من أوضح ما یحتاج إلیه المسلمون، ولا یعقل ترک ذلک من الحکیم الصانع. فما هو دلیل الإمامه، بعینه دلیل على لزوم الحکومه بعد غیبه ولی الأمر عجل الله تعالى فرجه الشریف. فهل یعقل من حکمه الباری الحکیم إهمال الأمه الإسلامیه، وعدم تعیین تکلیف لهم، أو یرضى الحکیم بالهرج والمرج والفوضی واختلال النظام ; فإن لزوم الحکومه – لبسط العداله، والتعلیم والتربیه، وحفظ النظم، ورفع الظلم، وسد الثغور، والمنع عن تجاوز الأجانب، من غیر فرق بین عصر وعصر، أو مصر ومصر، ومع ذلک فقد دل علیه الدلیل الشرعی أیضا فنقول: إن الحکومه الإسلامیه یشترط فی الوالی فیها صفتان یعدان أساس الحکومه القانونیه، ولا یعقل تحققها إلا بهما: إحداهما: العلم بالقانون. وثانیتهما: العداله . فإن الجاهل والظالم والفاسق، لا یعقل أن یجعلهم الله تعالى ولاه على المسلمین، وحکاما على مقدراتهم وعلى أموالهم ونفوسهم، مع شده اهتمام الشارع الأقدس بذلک، ولا یعقل تحقق إجراء القانون بما هو حقه إلا بید الوالی العالم العادل –کما دلت علیه کلمات الامام علی بن ابی طالب علیه السلام فی اللوم والعتاب والاحتجاج على من تولى الحکم جاهلا أو البخیل أو الأجفى أو الخائف أو المرتشی والمعطل للسنه : ” اللهم إنک تعلم أنه لم یکن الذی کان منا منافسه فی سلطان ، ولا التماس شیء من فضول الحکام، ولکن لنرد المعالم من دینک ، ونظهر الاصلاح فی بلادک ، فیأمن المظلومون من عبادک وتقام المعطله من حدودک. اللهم إنی أول من أناب و سمع و أجاب ( أسبق الأمه ) لم یسبقنی إلا رسول الله ( صلى الله علیه وآله وسلم ) بالصلاه ، وقد علمتم أنه لا ینبغی أن یکون الوالی على الفروج والدماء والمغانم والأحکام وإمامه المسلمین البخیل ، فتکون فی أموالهم نهمته ، ولا الجاهل فیضلهم بجهله ، و لا الجافی فیقطعهم بجفائه ، ولا الخائف للدول فیتخذ قوما دون قوم ، ولا المرتشی فی الحکم فیذهب بالحقوق ویقف بها دون المقاطع ، ولا المعطل للسنه فیهلک الأمه [۷]. و اما الیوم فیرجع أمر الولایه إلى الفقیه العادل، وهو الذی یصلح لولایه المسلمین ; إذ یجب أن یکون الوالی متصفا بالفقه والعدل. فإقامه الحکومه وتشکیل أساس الدوله الإسلامیه، من قبیل الواجب الکفائی على الفقهاء العدول، فإن وفق أحدهم لتشکیل الحکومه یجب على غیره الاتباع، وإن لم یتیسر إلا باجتماعهم، یجب علیهم القیام مجتمعین. ولو لم یمکن لهم ذلک أصلا، لم یسقط منصبهم وإن کانوا معذورین فی تأسیس الحکومه [۸].

لم یبق للشک مجال یخالج به نفس الناظر، فی ان اهم مقصد للشریعه من التشریع انتظام امر الامه و جلب الصالح الیها و دفع الضر و الفساد عنها و ان تکون قویه مرهوبه الجانب، مطمئنه البال.و هی ترید تنفیذ احکامها بإیصال الحقوق الی اربابها ، و الا لم یحصل تمام المقصود من تشریعها ، و لذلک لزم اقامه علماء للشریعه لقصد تبلیغها و اقامتها، و تعین اقامه ولاه لامورها ، و لما تولی رسول اللهa الحکم بنفسه بین المسلمین فی حاضره الاسلام فی المدینه المنوره و بعدها و فی زمن الغیبه للإمام المعصوم،فالأولی ان یکون الحکم للفقهاء، لانهم اعرف بالدین و اعرض عن الدنیا .و کما قال القرافی: یجب ان یقدم فی کل ولایه من هو اقوم بمصالحها، علی من هو دونه [۹].

و اما الیوم و بعد قیام الثوره الإسلامیه فی ایران ، و توجه العلماء و الامه الاسلامیه بمبانی الشریعه فی الحکومه و عقد السیاسیات،قام عده فی المناطق المختلفه فی العالم الاسلامی بتشکیل الحکومه الدینیه یعنی الحکومه الخلافیه و الامیریه و ولایه الفقیه التی تجری قوانین الشریعه فیها،و بعضهم شکلوا حکومه محلیه متشدده مع الافراط و التفریط فی القوانین و من خلال اجتهاداتهم الفردیه الخلافیه فی الاُمه الاسلامیه فی الادوار الماضیه والسنوات السالفه . ونتسائل: هل لا یلزم لهم التوجه والاهتمام بآراء العلماء السلف؟!هذامع علمهمبالقرائات المعموله عند المسلمین للوقایع فی الازمنه المختلفه.و هکذا سعى بعض الاشخاص إلى تفریق الامه الاسلامیه و الحکم بخروج فرق مختلفه عن دائره الشریعه الاسلامیه و التحکم و التجری علی الامه.

یوجد کثیر من المقلدین الیوم للإمام الأعظم أبی حنیفه رحمه الله ممن یقیمون فی الجهه الشرقیه لإیران فی الهند و باکستان و افغانستان و غیرها من البلدان ، وکذلک ممن یقیمون أو یعیشون فی المحافظات الشرقیه من الجمهوریه الاسلامیه. و للاحناف فقه حکومی لان استعلاء فقههم فی کثیر من الحکومات فی البلاد الاسلامیه و تدوین مبانیهم تعدّ من ممیزاتهم الخاصه فی الدوله العثمانیه وتحدیدا فی القرون الاخیره . إن کتاب الخراج للامام ابویوسف رحمه الله وقد کان قاضی القضاه فی الحکومه العباسیه یعدّ من اخص الکتب الفقهیه الحکومیه فی هذا المذهب الفقهی،التی دون فیها ضروریات المسائل الفقهیه الحکومیه عند الخلیفه هارون الرشید العباسی، و نظرا لضروره التعایش السلمی و اتخاذ منهج المصالحه والتوافق و ضروره العمل بالمعرفه الفقهیه فی المناطق المشترکه فی البلاد،و الاعلان باشتراک الفقه فی کثیر من المسائل فی المذاهب الاسلامیه . فکما أن فی المذهب الواحد حول مسئله آراء مختلفه فکذلک یکون بین فقهاء المذاهب ایضا اختلافات أیضاَ ، و لکن اکثر المسائل الفقهیه مشترکه بین المذاهب الإسلامیه،و لیس هناک اختلاف کثیر بین الامه هو غیر قابل للجمع ، لهذا قمت بنشر کتاب الخراج مع ضم تعلیقات ضروریه لاستفاده طلاب العلوم الدینیه و طلاب الجامعات بها ، و زینته بآراء فقهاء الامامیه الاثنی عشریه ، لبیان کثره المشترکات الفقهیه و قله الفوارق بینها، و لا یصح ما قال البعض ممن یعتقد بالتمایز بین الفقهاء و کثره الخلاف فی الفقه أیضاَ ، و کذلک إمکان التقریب فی العمل الحکومی بل کونه أمرا ضروریا ، إذ لا یمکن حصول الفوارق بین المسلمین فی المنطقه الواحده او فی البلد الواحد.

هناک نسخ متعدده لکتاب الخراج فی البلاد الاسلامیه المختلفه، فبعد الملاحظه والاطلاع علیها،علمت ان ذلک هو من سهو بعض النساخ و لهذا قمت بالمقارنه بین النسخ المطبوعه المتعدده، والنسخهالمطبوعه التی اعتمدتها [۱۰]و استفدت من نسخه یقارن یها ۲۲ نسخه مخطوطه و مطبوعه حالیا و هی کتاب الخراج وهو من تحقیق محمد المناصیر[۱۱] و هکذا سائر النسخ المطبوعه،فبعد مقارنه النصوص و العبارات، ذکرت بعض الالفاظ المهمه الموجوده فی بعض النسخ هی مغایره للنسخه الأصلیه المتوفره عندی و اشرت الیها بعلامه(). و نظرا للمقام الرفیع والمرموق الذی حازه الامام ابویوسف ، و أهمیه کتاب الخراج عند الحنفیه عند کثیر من العلماء فی البلدانالاسلامیه وفی ازمنه مختلفه، و قاموا بشرحه و ترجمته کما اشرت الیه مختصرا : فقد ترجم هذا الکتاب باللغه الفارسیه الدریه فی أفغانستان فی زمن ظاهر شاه [۱۲]وهکذا ترجم هذا الکتاب الی اللغه الترکیه ثلاث مرات فی ایام الدوله العثمانیه [۱۳]و ترجم الی اللغه الفرنسیه و طبع فی باریس و غیرها من الدول العالمیه .

ان تحقیق اِسناد الروایات و الرواهفی هذه النسخه قد بات لازماوضروریا لسقط اسماء بعض الرواه او اشتباه نساخ کتاب الخراج ، و هذا لا یخدش فی الروایه طبعا لوجودها فی الکتب المعتبره و لایصح نقل اسناد روایات هذا الکتاب بدون تحقیق و مراجعهالى الکتب المعتبره و ان صح اصل الروایه فی الکتاب لان النساخ لم یغمضوا عن متن الروایه.

و اشرت مختصرا باختلاف الائمهالحنفیهفی نقل اقوالهم فی کتاب اختلاف ابی حنیفه و ابن ابی لیلی فی مثل المزارعه و السرقه.

و هکذا بالنسبه الی نقل اقوال العلماء،فقد نقلت العبارات التی تمسکت بها فی المسئله و بالقدر اللازم و لم انقل کل العبارات و حذفت فی بعض السطور الادله و آراء سائر العلماء لعدم التطویل فی نقل العبارات و الاسهاب فی الکتاب.

ویمکن ان یراجع بعض الطلاب لآراء ققهاء الامامیه حول مسئله الخراج و الارض المفتوحه عنوه،وأخص بالذکر مختصرا الى بعض ما صنفه العلماء الامامیه فی هذا الباب:

قاطعه اللجاج فی تحقیق حل الخراج تالیف الشیخ علی بن الحسین بن عبدالعالی الکرکیالمعروف بالمحقق الثانی و السراج الوهاج لدفع عجاج قاطعه اللجاج تالیف الشیخ ابراهیم بن سلیمان المعروف بالفاضل القطیفی و رسالتان فی الخراج تالیف الشیخ احمد المعروف بالمقدس الاردبیلی و رساله فی الخراج تالیف الشیخ ماجد بن فلاح المعروف بالفاضل الشیبانی و رسائل الرضاعیات و الخراجیات تالیف میرداماد و (کتاب الخراج والمقاسمه ) أی الأموال والغلات التی یأخذها السلطان الجائر من الرعایا بعنوان اجره الأراضی وطقسها. (الخراج والمقاسمه ) للسید المدرس بمدرسه نیماورد بأصفهان، (الخراجیه ) للسید المیرزا یوسف بن عبد الفتاح بن المیرزا عطاء الله الطباطبائی التبریزی /[14]و (رساله الجزیه ) وأحکامها للعلامه المیرزا أبى القاسم القمی المتوفى ( ۱۲۳۱ ) طبعت فی آخر الغنایم. (رساله الجزیه ) واحکامها للعلامه المجلسی المولى محمد باقر المتوفى ( ۱۱۱۱ ) (کتاب الجزیه ) لأبی الفضل الجعفی الکوفی الصابونی محمد بن أحمد بن إبراهیم بن سلیم الزیدی ثم الامامی یرویه النجاشی عنه بواسطتین. (کتاب الجزیه ) للشیخ الصدوق أبى جعفر محمد بن علی بن الحسین بن موسى بن بابویه المتوفى بالری فی ( ۳۸۱ ) (کتاب الجزیه والخراج ) لأبی النضر العیاشی محمد بن مسعود بن عیاش السلمی السمرقندی [۱۵]. احکام الارضین للمحقق الکرکی و رساله فی احکام الارضین لحیدر علی شیروانی و رساله فی احکام الارضین لسید دلدار علی نقوی و رساله فی احکام الاراضی لنعمه الله نجفی و احکام الارضین فی الاسلام لیوسف بن علی عاملی الحاریصی و رساله فی الارض المفتوحه عنوه لشهید الثانی و رساله فی الاراضی الخراجیه لمحمد بحرالعلوم و لمیرزا فتاح الشهیدی و احکام الاراضی لعبدالمحسن الخالصی و کتاب القبالات و المزارعات لمحمد بن مسعود السمرقندی و کتاب قطائع النبی لعبدالعزیز الجلودی و کتاب الاقطاعات لابوالفضل الصابونی و رساله فی اثبات ملکیه الاراضی المسقاه من الماء لعبدالرزاق المشهدی [16]

و قد ذکر ت رسالات عدیدهفی مبحث الخراج،ألّفها علماء الامامیهذکرها الشیخ الطهرانی فی کتاب الذریعه[۱۷]

و لامیر المومنین علی بن ابی طالب علیه السلام عهد لمالک بن الحارث الاشتر النخعی یبین فیه أسس ومبادئ الحکم الاسلامی اشیر هنا الى اقوال افقه الناس بعد النبی aقد ورد ذکرها فی آخر ابحاث کتاب الخراج فی مسک ختام للکتاب .

شرح مختصر فی الامام ابویوسف (ره): (113-182 هق = ۷۳۱ – ۷۹۸ میلادی)

هو القاضی یعقوب بن ابراهیم بن حبیب بن خنیس بن سعد بن حبته الانصاری کوفی بغدادی، ابویوسف: صاحب الامام ابی حنیفه و تلمیذه و اول من نشر مذهبه، ولد بالکوفه و تفقه بالحدیث والروایه و کان هو قد جالس محمد بن عبدالرحمن بن ابی لیلی فتعلم بین یدیه تسع سنین ثم تحول الی مجلس ابا حنیفه فغلب علیه الرای.سمع ابا اسحاق الشیبانی و سلیمان التیمی و یحیی بن سعد و سلیمان الاعمش و هشام بن عروه و عبیدالله بن عمرالعمری و عطاء ابن السائب و محمد بن اسحاق بن یسار و لیث بن سعد و غیرهم / ^[۱۸] و روی عنه محمد بن الحسن الشیبانی و بشر بن الولید الکندی و علی بن الجعد و احمد بن حنبل و یحیی بن معین و عمرو ابن محمد الناقد و احمد بن منیع و علی بن مسلم الطوسی و عبدوس بن بشر و الحسن بن شبیب و الاخرین و کان قد سکن بغداد و ولاه موسی بن المهدی القضاء بها / ^[۱۹] / ثم ولی القضاء ببغداد لثلاثه الخلفاء العباسی و هم المهدی والهادی والرشید (عباسی) و هو اول من دعی قاضی القضاه و یقال له قاضی القضاه الدنیا و کانت وفاته فی ربیع الاخر اثنتین و ثمانین و ماته و قال محمد بن سعد کاتب الواقدی توفی ابویوسف القاضی صاحب ابی حنیفه فی ربیع الاول لخمس بقین منه / ^[۲۰] توفی ببغداد و دفن فی مقابر قریش بکرخ بغداد بقرب ام جعفر زبیده /^[۲۱]

و کان اقوی عوامل انتشار مذهب الحنفیه هو استلام تلمیذالامام ابوحنیفه، ابویوسف لمنصب رئاسته القضاء فی حکومت هارون الرشید و الذی کان مقرباً جداً من خلیفه

و قال عمار ابن ابی مالک: ما کان فیهم ( اصحاب ابی حنیفه ) مثل ابی یوسف، لولا ابو یوسف ما ذکر ابو حنیفه و لا ابن ابی لیلی و لکنه هو نشر قولهما و بث علمهما /^[۲۲] و هو اول من وضع الکتب فی اصول الفقه علی المذهب ابی حنیفه، ثم یجمع المسائل الخلافیه بین استاذیه فصنف کتاب اختلاف ابی حنیفه و ابن ابی لیلی و اما سایر کتبه، الخراج – الاثار و هو مسند ابی حنیفه – نوادر – اختلاف الامصار – ادب القاضی – الامالی فی القفه – الرد علی مالک بن انس – الفرائض – الوصایا – الوکاله – البیوع – الصید والذبائح – الغصب والاستبراء – الجوامع فی اربعین فصلا الفه لیحیی بن خالد برمکی ( ذکر فیه اختلاف الناس والرأی الماءخوذ به ) ^[۲۳] _ الرد علی سیر الاوزاعی ^[۲۴] _ اختلاف ابی حنیفه و ابن ابی لیلی فجمع فیه اختلاف اساتذه ابی یوسف و لم یلتفت الی اختلاف غیرهما لانه تفقه علیهما لیبین قوله معهما متفقا مع هذا و مختلفا مع ذاک مره و بالعکس مره اخری و لیکون ذخیره و ذکری لمن بعده، و قد رواه عنه صاحبه الامام شیبانی، ثم اختصره فی جمله ما اختصره من کتبه الحاکم المروزی، و شرحه السرخسی فی مبسوطه ، فجمع هذا التصنیف و اخذ ذلک محمد و روی عنه ذلک و زاد بعض ما کان سمع من غیره فعد ذلک من تصنیف الشیبانی و شرح المبسوط دلیل علی انها من تصانیف الشیبانی لا ابی یوسف / واما فی اوله: قال محمد بن الحسن عن ابی یوسف و فی الاکثر المباحث نقل: قال ابو یوسف.

و اما ابن ابی لیلى و هو محمد بن عبدالرحمن ابن ابی لیلى الانصاری الکوفی قاضی الکوفه و احد الاعلام، روی له الاربعه فی سننهم ، و کان ثقه صدوقا ، و تکلموا فی حفظه فقالوا : شغل منصب القضاء فساء حفظه . و قال الحافظ ابن حجر: قلت: له ذکر فی الاحکام من صحیح البخاری . و قال اول من سال على کتاب القاضی البینه ابن ابی لیلی و سوار و قال ابن حبان کان فاحش الخطاء، ردیء الحفظ، فکثرت المناکیر فی روایته، ترکه احمد و یحیى ابن معین، و قال احمد بن یونس: کان ابن ابی لیلی افقه اهل الدنیا، و ابوه عبدالرحمن من کبار التابعین و جده ابو لیلى الانصاری، یقال:اسمه یسار. و قیل: بلال. و قیل:بلیل . و قیل:داود . و قیل: اوس ، و قیل : لا یحفظ اسمه . له صحبه، شهد احدا و ما بعدها، کان من اصحاب علی رضی الله عنه، شهد معه مشاهده . و انتقل الى الکوفه، و قتل بصفین معه / ^[۲۵].

و قد روی عنه صاحبه الامام محمد بن الحسن ثم اختصره فی جمله ما اختصره من کتبه الحاکم الشهید و شرحه السرخسی فی مبسوطه و عده من تصانیف محمد /^[۲۶].

قال ابوبکر السرخسی: اعلم ان ابا یوسف کان یختلف الی ابن لیلی فی الابتداء فتعلم بین یدیه تسع سنین ثم تحول الی مجلس ابی حنیفه و کان تسع سنین ایضا و قیل کان سبب تحوله الی ابی حنیفه تقلد ابن ابی لیلی القضاء فان ابا یوسف کره له تقلد القضاء فحمله ذلک الی التحول الی مجلس ابی حنیفه /^[۲۷] ثم احب ان یجمع المسائل التی کان فیها الاختلاف بین استاذیه فجمع هذا التصنیف و اخذ ذلک محمد الا انه زاد بعض ما کان سمع من غیره فاصل التصنیف لابی یوسف و التالیف لمحمد فعد ذلک من تصنیف محمد و لهذا ذکره الحاکم فی المختصر / ^[۲۸]

و اما مختصر فی حیاه ابی حنیفه

هو نعمان بن ثابت بن زوطی،ولد فی سنه ثمانین فی خلافه عبدالملک ابن مروان من الملوک بنی الامیه بالکوفه، مات ابوحنیفه بسوق یحیی سنه خمسین و ماته. و صل علیه حسن بن عماره و هو قاضی بغداد سنه خمسین و ماته و قال وفاته فی شهر رجب و دفن بمقابر بغداد و اقام علی ذلک سنین الی ان بنی علیه ابوسعد محمد بن منصور خوارزمی مستوفی مملکه السلطان ملکشاه سلجوقی مشهداً فی سنه تسعه و خمسین و اربعه ماته و بنی علی القبر قبه و المدرسه الکبیره للحنفیه.وکان ابوحنیفه خزازا و دکانه معروف فی دار عمرو بن حریث / و له دار کبیرهلعمل الخز و عنده صناع الخز و قال محمد بن سعد العوفی: سمعت ابن معین یقول: کان ابو حنیفه ثقه لا یحدث بالحدیث الا بما یحفظه و لا یحدث بما لا یحفظ[۲۹]/ و اساتذته:ابو اسماعیل حمادبن سلیمان العکلی الکوفی الاشعری الذی یعقد جلساته فی المسجد الجامع و لشده حبه لاستاذه سمی ابنه باسم حماد ثم تخلده الدار بدورها فیسمی ابنه حماد و سده باسم اسماعیل کما کان لحماد ولداسمه اسماعیل و سمع عطاء ابن ریاح – ابااسحاق السبیعی – محارب ابن دثار – حماد بن ابی سلیمان – الهیثم بن حبیب الصوف – قیس بن مسلم – محمد بن المنکدر –نافع مولی ابن عمر – هشام بن عروه – یزید الفیتر – سماک بن حرب – علقمه بن مرئد – عطیه الصوفی – عبدالعزیز بن رفیع – عبدالکریم ابا امیه و من روی عنه: قال الخطیب البغدادی: روی عنه ابویحیی الحمائی، هشیم بن بشیر، عباد بن العوام، عبدالله ابن المبارک، وکیع بن الجراح، یزید بن هارون، علی ابن عاصم، یحیی بن نصر حاجب، ابو یوسف القاضی، محمد بن الحسن الشیبانی، عمرو بن محمد العنقزی، هوذه بن خلیفه، ابو عبدالرحمن المقرئی، عبدالرزاق بن همان [۳۰]

قم المقدسه – شوال 1436 هق غلامحسین بنافی

[۱]– القرآن الکریم / النور / 55 /

[۲]القرآن الکریم / الأنبیاء / ۱۰۵

[۳]– مسند احمد – الإمام احمد بن حنبل – ج ۴ – ص 123 / سنن أبی داود – ابن الأشعث السجستانی – ج ۲ – ص ۳۰۲ /

[۴]– کتاب الله تبارک وتعالى / النساء / ۸۳

[۵]– تفسیر مجمع البیان – الشیخ الطبرسی – ج ۳ – ص ۱۱۴ – ۱۱۸

[۶]– الاستذکار – ابن عبد البر – ج ۷ – ص ۲۹۹

[۷]– الإمام علی j – الدکتور جواد جعفر الخلیلی – ص ۲۱۰ – ۲۱۱ / جامع أحادیث الشیعه – السید البروجردی – ج ۲۵ – ص ۱۵

[۸]– کتاب البیع – الامام الخمینی – ج ۲ – ص ۶۲۴ – ۶۳۲

[۹]– مقاصد الشریعه الاسلامیه / ص ۳۴۰

[۱۰]– کتاب الخراج / دارالمعرفه و النشر / بیروت / ۱۹۷۹ میلادی / و قال فی اوله: اعتمدنا فی هذه الطبعه علی نسخه مخطوطه فی الخزانه التیموریه رقم ۶۷۴ مع معارضتها بطبعه بولاق سنه ۱۳۰۲

[۱۱]– کتاب الخراج / للقاضی ابو یوسف / محقق علی ۱۷ نسخه مخطوطه و ۵ نسخ مطبوعه / محمد المناصیر / تقدیم عبدالعزیز الدوری / الطبعه الاولی / ۱۴۳۰ هق / ۲۰۰۹ م / دار کنوز المعرفه العلمیه للنشر و التوزیع / عمان / اردن/

[۱۲]– کان المترجم میر علی اصغر شعاع و طبع فی جریده ثروت وزارت مالیه افغانستان بحسب امر بناغلی عبدالملک وزیر المالیه

[۱۳]– الخراج / طه عبدالرووف سعد / ص ۵ / ۶

[۱۴]– الذریعه – آقا بزرگ الطهرانی – ج ۷ – ص ۱۴۴ – ۱۴۵

[۱۵]– الذریعه – آقا بزرگ الطهرانی – ج ۵ – ص ۱۰۵

[۱۶]– زمین در فقه اسلامی (ارض فی فقه الاسلامی) / ص ۱۸۰ /

[۱۷]– کتاب الذریعه / آقا بزرگ الطهرانی / طبع الثالثه / 1403 هق – ۱۹۸۳ م / دار الأضواء – بیروت – لبنان

[۱۸]– رسائل/ لکنوی / و اعلام الکفوی / ص ۲۱۰

[۱۹]– تاریخ بغداد / رقم ۷۵۵۸

[۲۰]– الانتفاع لابن عبدالبر / ص ۱۷۳ /

[۲۱]– معجم المولفین / ج ۱۳ / ص ۲۴۱ /

[۲۲]– تاریخ بغداد / ج ۱۴ / ۲۴۵ /

[۲۳]– حسن التقاضی فی سیره الامام القاضی / الاعلام ج ۸ / ص ۱۹۳

[۲۴]– حاشیه نور ظلم / ص ۵۶

[۲۵]– مقدمه کتاب اختلاف ابی حنیفه و ابن ابی لیلی / ص ۸ /

[۲۶]– مقدمه کتاب اختلاف ابی حنیفه و ابن ابی لیلی / ص ۵ /

[۲۷]– المبسوط / ج ۳۰ / ص ۱۴۳

[۲۸]– المبسوط / ج ۳۰ / ص ۱۴۴

[۲۹]– تهذیب التهذیب / ج۸ / ص ۵۱۷ / حرف النون /

[۳۰]– الاخبار عن ابی حنیفه و فقهاء مذهبه/ فصل الاول / ج ۱ / غلامحسین بنافی

فعالیت این سایت در حوزه ادیان و مذاهب اسلامی و ارائه کتب و مقالات غلامحسین بنافی می باشد

کتاب الخراج للامام ابی‌یوسف (۱۱۳-۱۸۲ ه.ق) و فی ذیله آراء فقهاء الامامیه

المقدمه

ارسال دیدگاه

غلامحسین بنافی

آمار بازدید سایت